Stad duwt kunstenaars na vijftig jaar uit Antwerpse vrijhaven

Kunstenaars Frieda Kuterna (links) en Jean Block (rechts) krijgen in hun strijd tegen de plannen van de Stad juridisch advies van Lucas De Pauw (midden). (© Janine Meijer)

Na meer dan vijftig jaar moet kunstenaarscollectief Ercola volgend jaar hun onderkomen in de Antwerpse Wolstraat verlaten. Hoewel de schenker in zijn testament de 'eeuwigdurende' sociale functie van het gebouw vastlegde, wil het Antwerpse stadsbestuur het gebouw verkopen aan een bouwpromotor. De bewoners zijn niet van plan zomaar te vertrekken. 'Als je elk mooi gebouw in Antwerpen uitlevert aan het grootkapitaal maak je de ziel van deze stad kapot.'

Halverwege de Wolstraat, in de schaduw van de Antwerpse kathedraal, bevindt zich een statig pand met een witte gevel. Boven de deur staat in grote letters Gesticht L.J.J. Somers. Achter de grote donkergroene deuren van het zeventiende-eeuws gebouw gaat een bijzondere wereld schuil.

Je vindt hier niet het kabinet van een dokter of een vergaderzaal van een advocatenpraktijk. Wel metershoge open kasten met daarin houten planken, verfpotten, lege schilderijlijsten, dozen vol prullaria. Houtbewerkingsmachines staan naast oude drukpersen en in een hoekje slingert een doos met achtergelaten vinylplaten. Aan een muur hangt een groot wit kunstwerk. Wie door de lange gang loopt, komt op een binnenplein terecht waar verschillende andere gebouwen staan rond een prachtige groene tuin.

“Hier hebben heel wat feestjes plaatsgevonden”, vertelt Frieda Kuterna (68). Ze woont sinds 1997 in de Wolstraat 31. “Het is een bijzondere plek. Een creatieve vrijhaven midden in de stad. Sommige kunstenaars hebben hier hun officiële adres. Anderen huren een atelier."

"We leven met zo’n twintig mensen samen en betalen samen elke maand huur aan AG Vespa, dat het gebouw beheert in opdracht van de eigenaar, het Antwerpse OCMW. Ik heb hier altijd met veel plezier gewoond. Maar de vraag is hoe lang nog. Het stadsbestuur wil ons eruit zetten. We hebben nog tot de zomer van 2024 om een ander onderkomen te zoeken.”

Gebouw met een sociale functie

Het Antwerpse stadsbestuur wil het gebouw ‘valoriseren’, staat te lezen in een verslag van een vergadering op 16 december 2022. Valoriseren is een mooi woord voor verkopen op de commerciële markt. Het historische pand in het stadscentrum zal ongetwijfeld veel geld opbrengen.

In het verslag staat ook dat het bestuur geen andere oplossing ziet "gezien de dringende noodzaak van renovatiewerken aan het gebouwencomplex. Het feit dat het om een beschermd monument gaat waarvoor een instandhoudingsverplichting geldt en het gegeven dat er geen budget beschikbaar is om de renovatie en restauratie zelf uit te voeren”, maakt dat het volgens het stadsbestuur aangewezen is het gebouw te valoriseren. 

“Het gebouw is inderdaad niet in goede staat”, geeft Kuterna toe. “Het OCMW en AG Vespa hebben het pand verwaarloosd. Als huurders trekken we al jarenlang aan de bel. Af en toe wordt er iets hersteld en zelf hebben we met ons beperkte budget ook geprobeerd het verval tegen te gaan, maar grondige onderhoudswerken werden nooit uitgevoerd. De verloedering van het pand is een bewuste strategie om het te kunnen verkopen.”

Maar dit gebouw met een rijke geschiedenis mag helemaal niet op de commerciële markt terechtkomen, zeggen de bewoners. Dat zit zo: het huis was tot het einde van de negentiende eeuw eigendom van Louis Jean Joseph Somers wiens naam op de gevel staat. Deze Antwerpse koopman liet een testament na waarin is opgenomen dat hij twee panden in de Antwerpse Wolstraat op nummer 27 en nummer 31 nalaat aan het Antwerpse OCMW. Belangrijke voorwaarde is dat de huizen hun sociale functie moeten behouden.

Onderaan pagina acht en bovenaan pagina negen van het handgeschreven testament van Louis Jean Joseph Somers uit 1894 staat dat het pand in de Wolstraat 'altijd een liefdadig doel' moet dienen. (uit testament van Louis Jean Joseph Somers)

Lange tijd waren de gebouwen ingericht als godshuis, een plek waar armen, zieken en ouderen werden verzorgd. In 1973 nam de groep jonge kunstenaars van vzw Ercola (Experimental Research Center of Liberal Arts) met toestemming van het OCMW zijn intrek in de Wolstraat 31.

Artistiek knooppunt

“Het pand was al jarenlang niet bewoond en werd enkel gebruikt als opslagplaats”, zegt Jean Block. Hij is met zijn 81 jaar een van de oudste bewoners van Wolstraat 31. Block is striptekenaar en ontwierp en bouwde vanaf de jaren 80 ook decors voor theater, film en televisie. “Het OCMW kon kiezen tussen alles platgooien en er een parking van maken of het pand verhuren aan Ercola in de staat waarin het zich bevond.”

“In 1973 trokken we in het pand. Oorspronkelijk bestond onze groep uit een vijftal leden. Al vlug sloten kunstenaars uit verschillende richtingen zich bij ons aan. We hebben jarenlang veel tijd en geld geïnvesteerd om het bewoonbaar te maken. Verkopen aan een bouwpromotor die er luxe-appartementen in maakt, strookt niet met het doel dat in het testament is opgenomen.”

In 2019 overleed Monique Nagielkopf, de vrouw van Jean Block. Zij had zich gespecialiseerd in het vertalen van Vlaamse en Nederlandse theaterteksten naar het Frans en werkte onder meer voor bekende namen zoals Josse De Pauw, Arne Sierens en Jeroen Olyslaegers. “Ook Oscarwinnaar Nicole van Goethem, modeontwerper Ann Salens en muzikant Ferre Grignard en nog veel andere kunstenaars hebben hier gewerkt", brengt Block in herinnering. 

"Dit is niet zomaar een plek. Het gebouw ademt geschiedenis. In de jaren 70 kon je Ercola beschouwen als een knooppunt in het Antwerpse artistieke milieu. Een plaats waar leven, kunst en werken samen vielen. We organiseerden regelmatig tentoonstellingen, muziekoptredens en andere bijeenkomsten.”

“Vandaag heeft dit gebouw nog steeds een belangrijke functie voor jonge kunstenaars die een betaalbare plek zoeken om te kunnen werken”, zegt Kuterna. Zij maakt zelf kunstwerken in textiel in haar atelier op de benedenverdieping. Haar living en slaapkamer heeft ze in een ander deel van het gebouw.

Frieda Kuterna heeft een atelier op de benedenverdieping waar ze kunstwerken maakt in textiel. (© Janine Meijer)

“Hier werken schilders, beeldhouwers, dichters, etsers en nog vele anderen. Het is een trefpunt voor kunstenaars van verschillende generaties en uit verschillende artistieke hoeken. Je kan niet elk mooi gebouw in Antwerpen uitleveren aan het grootkapitaal. Dan maak je de ziel van deze stad kapot.”

Verdraaiing van de werkelijkheid

Het Antwerpse stadsbestuur is niet onder de indruk van de geschiedenis van het pand. In een brief gedateerd op 13 februari 2023 ontkent AG Vespa dat het gebouw door koopman Somers aan het OCMW is geschonken. Wel heeft Somers volgens AG Vespa een kleine som geld nagelaten aan het OCMW en uit dankbaarheid voor deze schenking is het pand naar hem vernoemd.

“Dat is een totale verdraaiing van de werkelijkheid”, zegt Lucas De Pauw die Ercola juridisch advies geeft. “Het testament van Somers kan je consulteren in het stadsarchief. Er staat heel duidelijk te lezen dat het pand in de Wolstraat altijd een weldadig doel moet dienen.”

De Pauw probeert al lange tijd een ontruiming van het pand in de Wolstraat te voorkomen. “Tot 2015 werd Ercola met rust gelaten. Daarna werd de druk stelselmatig opgevoerd. De huurovereenkomst werd telkens met twee of drie jaar verlengd."

"Begin dit jaar kreeg Ercola te horen dat het pand uiterlijk in september 2023 moet worden ontruimd. Die datum is nu verschoven naar eind juni 2024. Na protest van Ercola worden er steeds nieuwe argumenten en regels naar voren geschoven die een opzegging van de huurovereenkomst moeten rechtvaardigen.”

Volgens AG Vespa zijn de ateliers die de kunstenaars huren de hoofdbestemming van het pand en is de woonfunctie bijzaak. Maar in alle huurcontracten tussen het OCMW en Ercola staat duidelijk te lezen dat het pand ook de hoofdverblijfplaats is van sommige Ercola-leden. 

Block en Kuterna en nog een aantal andere kunstenaars hebben al jaren hun officieel adres in de Wolstraat 31. Het opzeggen van de huur van een pand waar de bewoners zijn gedomicilieerd, vereist andere termijnen en voorwaarden dan de huuropzegging van een pand met enkel werkruimtes.

“De opzegging van de huurovereenkomst is niet rechtsgeldig gebeurd", zegt De Pauw. "Als AG Vespa wil dat de kunstenaars het pand verlaten, zal het naar de vrederechter moeten stappen. Dan wordt ook duidelijk dat het OCMW als verhuurder vijftig jaar bijna niets aan het onderhoud heeft gedaan.”

Ondanks verschillende pogingen was het Antwerpse stadsbestuur niet bereikbaar voor een reactie op vragen van Apache.

Voor de kunstenaars er begin jaren 70 introkken, was het pand jarenlang niet bewoond en werd het enkel gebruikt als opslagplaats. (© Janine Meijer)

Winst primeert

“Stedenbouw is mijnbouw geworden”, vindt architect en stedenbouwkundige Luc Deleu. “De stad moet renderen. Het is een bron van inkomsten geworden. Er moet zoveel mogelijk winst worden gemaakt."

"Ercola heeft altijd bijgedragen aan het bevorderen van de sociale cohesie in de Wolstraat en de omliggende straten. Maar blijkbaar is dat niet langer belangrijk. Vastgoedinvesteringen dienen misschien het belang van de horeca of de middenstand, maar bevorderen niet altijd het samenleven", zegt Deleu.

Block, Kuterna en de andere bewoners zijn niet van plan om te vertrekken. “Voor de leden die hier enkel een atelier huren staat er niet zoveel op het spel", zegt Kuterna. "Voor de mensen die hier hun hoofdverblijfplaats hebben ziet het er anders uit. AGVespa heeft aangeboden om op zoek te gaan naar een andere atelierruimte, maar ze reppen met geen woord over nieuwe huisvesting voor de bewoners van het pand.”

“Waar moet ik naartoe”, vraagt Block zich hardop af. “Ik heb geen andere optie. Mijn hele leven heeft zich op deze plek afgespeeld. Mijn archief staat hier. Ik heb er slapeloze nachten van. De stadsmedewerkers tonen niet de minste empathie met onze situatie.”

Vanaf 2 november wordt het werk van de Ercola-bewoners en andere kunstenaars tentoongesteld in de Wolstraat 31 en in de galerijen Paul Verbeeck Wolstraat 34 en 39.